Za czasów rzymskich (ok. II w p.n.e. – III w n.e.) Łysogóry i całe nieomal obecne województwo świętokrzyskie były ośrodkiem wielkiego przemysłu hutniczego, gdzie wytapiano żelazo dla całej Europy. A jeszcze dawniej, w młodszej epoce kamiennej (8000-2000 lat p.n.e.), właśnie tutaj były kopalnie krzemieni, z których wyrabiano narzędzia kamienne, które również znajduje się rozsiane po całej Europie. Tutaj kwitło średniowieczne górnictwo kruszcowe - wydobywano rudy ołowiu, miedzi i srebra.Kiedy wyczerpały się złoża miedzi i ołowiu, zaczęło dominować przetwórstwo żelaza. Pierwsze zakłady przemysłowe powstały na tym terenie już w średniowieczu. Na terenie obecnej Kuźni powstała jedna z pierwszych w tej części Europy hut - w obecnym tego słowa znaczeniu, tzn. z wielkim piecem - wybudowana w 1811 lub 1813 przez szambelana królewskiego Jerzego Dobrzańskiego, weterana insurekcji kościuszkowskiej i wojen napoleońskich oraz posła na Sejm Królestwa Polskiego. Niestety, wielki pożar jaki wybuchł w nocy z 27 na 28 września 1819 r. strawił wielki piec, fryszerkę i młyn doprowadzając właściciela dóbr ostrowieckich do bankructwa. W tym czasie Ostrowiec posiadał 1512 mieszkańców, w tym 903 Żydów.
1836 – Ostrowiec i dobra ostrowieckie kupuje na licytacji kupiec warszawski Abraham Simon Cohen, działający w porozumieniu z hrabią Henrykiem Łubieńskim, wiceprezesem Banku Polskiego.
W latach 1837-1839 na prawym brzegu Kamiennej naprzeciw Ostrowca inż. Antoni Klimkiewicz (ok.1800-1870), pełnomocnik hr. Henryka Łubieńskiego zbudował hutę i osiedle fabryczne nazwane od projektanta Klimkiewiczowem. Hutę zbudowano nad kanałem biegnącym z Romanowa do Szewnianki w pobliżu traktu pocztowego z Ostrowca do Opatowa (obecnie Aleja 3 Maja i ul. Traugutta). Inżynier Antoni Klimkiewicz był jednym z pierwszych absolwentów Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Jej założycielem był ksiądz Stanisław Staszic, minister przemysłu i kunsztów, który ożywił gospodarczo dorzecze Kamiennej i przyczynił się do powstania Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.
Staropolski Okręg Przemysłowy (lub Zagłębie Staropolskie albo też Staropolskie Zagłębie Przemysłowe) to najstarszy i największy okręg przemysłowy w Polsce, położony głównie na obszarze województwa świętokrzyskiego. Obejmował tereny Gór Świętokrzyskich i doliny rzeki Kamiennej. Głównymi ośrodkami przemysłowymi były: Kielce, Końskie, Ostrowiec, Starachowice i Skarżysko. Staropolski Okręg Przemysłowy był pomysłem Stanisława Staszica i Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego i według ich planów miały zostać wybudowane wzdłuż rzeki Kamiennej duże zakłady metalurgiczne.
Największy rozkwit okręgu nastąpił w pierwszej połowie XIX wieku i był związany z przemysłem metalurgicznym, produkcją środków transportu, maszyn, materiałów budowlanych, ceramiki szlachetnej oraz hutnictwa żelaza. Jednak plany te udało się zrealizować tylko częściowo. Rozwój okręgu został zahamowany w drugiej połowie XIX wieku częściowo z powodów politycznych – powstań i utraty autonomii Królestwa Polskiego, jak również na skutek konkurencji Zagłębia Dąbrowskiego.
Otwarcie kolei Dęblińsko-Dąbrowskiej z odgałęzieniem z Bzina do Ostrowca w 1885 roku dało powiązanie miasta z Królestwem i całym Cesarstwem. Miało to olbrzymie znaczenie dla Ostrowca i całego powiatu opatowskiego nie tylko w dziedzinie uprzemysłowienia i wymiany towarowej ale również dla rozwoju oświaty i kultury.
Powstała Spółka Akcyjna Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich i nastąpił burzliwy rozwój huty i osady fabrycznej, a co za tym idzie także i Ostrowca.
W 1890 roku Ostrowiec liczy 5500 mieszkańców, w tym 4700 Żydów, a już w 1897 roku – blisko 10 tys. w tym 6 tys. Żydów.
Od 1893 roku rozpoczęto budowę 2-piętrowych kamienic fabrycznych. Do 1900 powstaje szpital fabryczny, szkoła fabryczna dla dzieci pracowników ZO, biblioteka ZO. W 1908 powstaje browar i młyn parowy Stanisława Saskiego.
W 1916 roku Rada Miejska w Ostrowcu postanowiła włączyć okoliczne osady (Karolinów, Bolesławów, część Ostrówka i Klimkiewiczów) do miasta pragnąc zrealizować ideę Wielkiego Ostrowca. Na skutek protestów i zabiegów władz Spółki (m.in. Jana Gombrowicza ówczesnego dyrektora ZO) decyzję wstrzymano. Ostatecznie włączenie Klimkiewiczowa do Ostrowca (wraz z Romanowem, Kuźnią, Częstocicami, Piaskami i Ludwikowem) nastąpiło w 1924 roku. Ludność Ostrowca wzrosła wtedy do 26 tys. osób, w tym 10 tys. Żydów.
Ważne inwestycje miejskie z tego czasu to:
1923 – początek przebudowy kościoła św. Michała, zakończonej w 1938 roku;
1925-1927 – budowa budynków Kasy Chorych i poczty;
W 1926 roku rozpoczęto budowę pierwszych domków jednorodzinnych osady przeznaczonej dla pracowników Zakładów Ostrowieckich - Kolonii Robotniczej; ogółem powstało 116 domków, właściciele spłacali należność w ratach; w 1954 roku Kolonia Robotnicza została przyłączona do Ostrowca;
1929 – powstanie Klubu Sportowego Zakładów Ostrowieckich (KSZO).
Lata 30. Centralny Okręg Przemysłowy. Najważniejsza inwestycja przemysłowa w dziejach dwudziestolecia międzywojennego została zainicjowana w 1936 r. przez ówczesnego wicepremiera Eugeniusz Kwiatkowskiego. Strategicznym celem powstania COP było utworzenie znaczącego zaplecza przemysłu zbrojeniowego w centrum kraju, z dala od jego granic zachodnich. Nie mniej ważny był aspekt społeczny przedsięwzięcia, gdyż świadomie inwestycje lokowano w najuboższych regionach, o wysokim poziomie bezrobocia. Zmodernizowano i rozbudowano istniejące już od czasów Staropolskiego Okręgu Przemysłowego zakłady w Radomiu, Skarżysku-Kamiennej, Starachowicach, Kielcach i Ostrowcu.
Wszystkie inwestycje COP pochłonęły dwa miliardy złotych. Wybuch drugiej wojny światowej uniemożliwił choćby dokończenie pierwszego etapu tworzenia Okręgu. Przykładowo zakłady lotnicze w Mielcu zdążyły wyprodukować zaledwie 8 samolotów.
Dla Ostrowca (od 1937 r. zwanego Świętokrzyskim) istotne znaczenie miały inne inwestycje realizowane w ramach COP. Były to m.in. gazociąg, kablowe połączenie telekomunikacyjne oraz linia wysokiego napięcia. Korzystały na nich głównie Zakłady Ostrowieckie, które w czasach COP specjalizowały się w wytwarzaniu wagonów kolejowych oraz lokomotyw towarowych i osobowych.
Ponadto w przedwojennym Ostrowcu przemysł okrętowy zamawiał dźwigi, żurawie, kotwice, pontony, skrzynie wodoszczelne a lotniczy - resory, osłony wałów i pierścienie tłokowe. W Zakładach Ostrowieckich pracowało wtedy prawie 7 tysięcy osób (przy 30 tysiącach mieszkańców miasta).
W okresie międzywojennym huta unowocześniła się stosując jako jedna z pierwszych unikalne technologie produkcji:
- odlewanie rur metodą odśrodkową;
- zastosowanie spawania elektrycznego;
- produkcja własnych elektod ;
- zastosowanie gazu w procesach technologicznych;
W czasie drugiej wojny światowej huta została przejęta przez koncern Herman Goering Werke i przystosowana do produkcji na potrzeby armii niemieckiej.
30 września 1942 Niemcy powiesili na Rynku 29 mieszkańców Ostrowca w odwet za zniszczenie mostu Romanowskiego dokonanego przez grupę dywersyjną ZWZ 11 IX; 11 i 12 października miała miejsce wielka selekcja w getcie ostrowieckim: Niemcy zastrzelili ok. 1000 Żydów, a ok. 11 tys. wywieźli do obozu zagłady w Treblince (w 1945 roku w Ostrowcu żyło 193 Żydów ocalałych z Holokaustu).
Na przełomie 1944 i 1945 Niemcy wywieźli z zakładów kilkaset wagonów maszyn, urządzeń i wyrobów.
3 I 1946 roku uchwałą KRN Zakłady Ostrowieckie zostały upaństwowione i otrzymały nową nazwę – Huta „Ostrowiec”.
Lata 1947-1949 to Okres Planu 3-letniego.
W 1949 w Hucie „Ostrowiec” we współzawodnictwie uczestniczyło 94% załogi. Zarejestrowano 460 przodowników, 160 racjonalizatorów i 83 wynalazców
Zespół murarski z Ostrowca pobił na budowie osiedla „Kuźnia” rekord murarski woj. Kieleckiego wmurowując w ciągu 8 godzin 32 628 sztuk cegieł.
Działania nad planem urbanistycznym miasta, pod kierunkiem inż. Józefa Reńskiego, m.in. wprowadzenie pasów zieleni oddzielające dzielnice przemysłowe
od mieszkalnych.
Okres Planu 6-letniego (1950-1955)
Budowa nowego wielkiego pieca. Uruchomienie produkcji kół samochodowych i nowoczesnych wagonów czteroosiowych typu „Talbot”.
W 1951 roku Jan Rybkowski zaczął kręcić film pt. „Pierwsze dni” o powojennej hucie ostrowieckiej na podstawie książki Bogdana Hamery „Na przykład Plewa”.
Ekranizacja sztandarowego produkcyjniaka o dojrzewaniu prostych robotników do kierowania losami kraju. Wszystko jest tu zgodne z ideologią, nawet podział na złych i dobrych.
"Jest to historia starego majstra ratującego przed zniszczeniem urządzenia niezwykle ważne dla uruchomienia produkcji w odbudowanej przez robotników ostrowieckiej hucie. Wyposażenie huty udało się ukryć przed wycofującymi się Niemcami. Kryjówkę zna jedynie stary stróż Plewa. Wiadomość przekazuje kolektywowi robotniczemu, a nie bandzie NSZ, oferującej mu wysokie wynagrodzenie w dolarach. Huta zostaje uruchomiona, a Plewa zostaje w niej najpierw jako robotnik, później jako majster. Uczy się czytać i pisać, zdobywa zaufanie i szacunek kolegów i przełożonych. Dywersję podziemia, usiłującego wywołać strajk i przejąć żywność wiezioną dla robotników, udaremnia wojsko."
Także w 1951 roku zaczyna ukazywać się gazeta zakładowa huty „Walczymy o stal” (po 1989 r. "Gazeta Ostrowiecka").
W 1952 roku hucie ostrowieckiej zostaje nadanie imię Marcelego Nowotki (1893 - 1942) - polskiego działacza komunistycznego, pierwszego przywódcy Polskiej Partii Robotniczej.
1953 II 28 – otwarcie Zakładowego Domu Kultury (ZDK, obecnie budynek kina "Etiuda"). Starania utworzenia Domu Robotniczego podjęte w 1926 roku przez ostrowieckich działaczy PPS zakończyły się przekazaniem placu przy Alei 3 Maja pod budowę.
Zawiązano Stowarzyszenie Budowy Domu Robotniczego gromadzące fundusze na budowę. Kryzys panujący na przełomie lat 20-tych i 30-tych nie pozwolił uzyskać odpowiednich funduszy. Dlatego dopiero w 1937 roku wmurowano kamień węgielny. Wojna przerwała budowę (istniały tylko fundamenty, część parteru i jedno skrzydło). W 1946 r. pracownicy ostrowieckiej huty opodatkowali się na rzecz zakończenia budowy Domu Robotniczego.
1954 – przyłączenie do Ostrowca Kolonii Robotniczej, Zygmuntówki, Denkowa, Kątów Denkowskich, Stawek, Koszar i Gutwinu. W 1955 ludność Ostrowca wynosi ok. 34 tys. mieszkańców.
1 XII 1954 roku oddano do użytku kryty basen pływacki wg projektu arch. Józefa Szostakiewicza przyczyniając się do rozwoju pływactwa i waterpolo. Dodatkowo W latach 50-tych działała też letnia pływalnia wykorzystywana do lat 70-tych XX w.
Plan 5-letni (1956-1960) Przyrost produkcji, który sobie założono miał być wynikiem budowy nowych hut. W ujęciu takim modernizacja i rozbudowa starych hut
(w tym ostrowieckiej) miała być zmniejszona do minimum.
1960 w manifestacji i wiecu z okazji Święta Pracy wzięło udział 30 tys. mieszkańców Ostrowca (przy ogólnej liczbie mieszkańców 41 tys., zatrudnionych w hucie 11 tys.)
Konkurs na najlepszego racjonalizatora, dla zwycięzcy przewidziano telewizor „Belweder” (tym czasie w Ostrowcu było 77 zarejestrowanych telewizorów).
Drugi Plan 5-letni (1961-1965). Następuje zmiana profilu produkcji wydziałów przetwórczych huty, m.in. w montowni zaprzestano produkcji wagonów (1963), które były jednym z podstawowych asortymentów produkowanych w zakładzie od lat.
Następuje uruchomienie Wydziału Budowy Maszyn Hutniczych, gdzie zaczęto produkować tabor hutniczy, piece grzewcze, suwnice, kadzie, czadnice i konstrukcje stalowe.
Trzeci Plan 5-letni (1966-1970).
Postanowiono zmodernizować stare hutnictwo, jednak nie dotyczyło to Huty im. Marcelego Nowotki z uwagi na planowaną już wówczas budowę nowego Zakładu Metalurgicznego, którego budowę rozpoczęto 8 kwietnia 1968 r. Został on zlokalizowany we wschodniej części miasta na powierzchni ok. 500 ha, w odległości 6 km od Starego Zakładu.
Czwarty Plan 5-letni (1971-1975)
Uruchomiono m.in. produkcję blach uniwersalnych o podwyższonej wytrzymałości (dla przemysłu stoczniowego), opanowano produkcję ciężkich wałów napędowych (dla energetyki i osi parowozowych, których ostrowiecka huta była wówczas jedynym producentem.
W Nowym Zakładzie produkowano okrętowe wały korbowe, walce hutnicze, linie wałów okrętowych, wirniki turbin i generatorów.
Kryzys gospodarczo-społeczny (1980-1982)
Główne symptomy to z jednej strony ogromne zapasy materiałów i wyrobów gotowych przeznaczonych na zatrzymane inwestycje, a z drugiej drastyczny brak wielu surowców, materiałów, części zamiennych, energii elektrycznej i paliw.
W 1981 roku został wygaszony i przeznaczony do rozbiórki wielki piec.
Za to w NZ w lutym 1980 rozpoczęła produkcję jedna z największych na świecie walcowni – Walcownia Drobna. Można tu było walcować pręty okrętowe, pręty żebrowane, kwadratowe, płaskie, sześciokątne i kątowniki. W Nowym Zakładzie pracowało 8 tys. osób.
1980 X 23 – na zaproszenie aktywu zakładowej „Solidarności”, do Ostrowca przybyli działacze tego związku z Huty im. Lenina; na wiecu apelowano do robotników o poparcie akcji strajkowej i ozwijania nowego związku.
1981 – w hucie Komisja Zakładowa „Solidarności” przedstawiła 13 postulatów pod adresem Miejskiej Rady Narodowej i dyrekcji zakładu, w tym: lepszego zaopatrzenia sklepów w odzież zimową i opracowanie przez dyrekcję huty raportu o stanie BHP. Jednocześnie zapowiedziano strajk po 3 listopada.
13 XII – po ogłoszeniu stanu wojennego huta stała się zakładem zmilitaryzowanym, komendantem wojskowym huty został płk Morawski. Zakład zatrudniał 17 585 pracowników (Ostrowiec liczył 60 tys., w 1985 – 72 tys.)
1984 – w budynku po zlikwidowanym browarze zaplanowano Centrum Kultury.
1985 – Towarzystwo Miłośników Ostrowca wprowadziło cykl imprez pod nazwą „Wieczory Ostrowieckie” w Klubie Technika.
1988 – 175 rocznica powstania ostrowieckiej huty.
1989 – strajk okupacyjny w hutniczej elektrostalowni (żądania podwyżki płac), po 5-dniowej akcji strajkowej hutników nastąpiła rezygnacja dyrektora zakładu Adama Śniadowskiego i podpisanie porozumienia płacowego. Nowym dyrektorem huty został Henryk Krekora.
1990 luty – rozpoczęło działalność Rejonowe Biuro Pracy (zarejestrowano 300 osób poszukujących pracy, w kwietniu – 1000, w sierpniu następnego roku – 4,5 tysiąca, a w grudniu – 10 tyś.
1992 – nastąpił podział huty na sześć samodzielnych przedsiębiorstw, co w praktyce oznaczało koniec zakładu.
Bibliografia:
„Ostrowiec Świętokrzyski. Monografia historyczna miasta”, Wrocław 1997.
„Dzieje Huty im. M. Nowotki”, Warszawa 1988.
Kreator strony - przetestuj